Lewru : Tagoore kammu ɓurnde ɓadtaade leydi

0
2228

 

Tagoore kammu Alla ɓurnde fof ɓadtaade leydi ko Lewru. Ngoɗɗeeki hakkunde lewrue leydi ko 384.000 km. Wuddowol lewru, hono ngoɗɗeki tuggi hakkundu lewru ter e hawngo mayru ko 1738 km. Ko fayti e teddeeki, leydi ena sowoo lewru teddeeki laabi 81.

So lewru ena taaroo leydi, ummortoo ɗum ko bannge hirnaange fayaa bannge fuɗnaange.

So a hooyniima jamma dow hoore ma, a ndaarii lewru ma a yih e mayru diiwanuuji ɓurɗi laaɓde e diiwanuuji ɓurɗi ɓawlude ɓurɗi niɓɓiɗde, hay so a alaa lonngorde.

 

Tagoore kammu Alla ɓurnde fof ɓadtaade leydi ko Lewru. Ngoɗɗeeki hakkunde lewrue leydi ko 384.000 km. Wuddowol lewru, hono ngoɗɗeki tuggi hakkundu lewru ter e hawngo mayru ko 1738 km. Ko fayti e teddeeki, leydi ena sowoo lewru teddeeki laabi 81.

So lewru ena taaroo leydi, ummortoo ɗum ko bannge hirnaange fayaa bannge fuɗnaange.

So a hooyniima jamma dow hoore ma, a ndaarii lewru ma a yih e mayru diiwanuuji ɓurɗi laaɓde e diiwanuuji ɓurɗi ɓawlude ɓurɗi niɓɓiɗde, hay so a alaa lonngorde.

Diiwanuuji ɓurɗi jalbude ɗi ko nokkuuji ɗi potaani tooweeki, ko nokkuuji kaaƴe, tule e caalli.

Diiwanuuji ɓurɗi niɓɓiɗde ɗi ɗesɗi ɓawlude ɗi, ko nokkuuji potɗi, ko wayi no ñaaruuje (ñaaruwal).

To Lewru to, ena tawee toon gasɗe bayɗe no doorumaaji nih, saabii heen e gasɗe ko jan’gol koode ciirtatooɗe e dow lewru. Ngannden ɗoo kadi, so wiyaama hoodere siirtiima, wonaa koode ɗe njiyaten e dow asamaan ɗe: ko annama ɗooɗe walla kaaƴe tawa ena njaha e nder weeyo hakkunde tagopeeje. Jooni noon ɗe geɗe so ndewii sara diiwaan leydi walla sara diiwaan lewru, leydi ndi walla lewru ndu ɓaaƴat ɗumen, fooɗa ɗumen haa yanndina ɗum e dow hoyre mum.

So ɗoodde nde siirtiima, ardata ko e njaaweeki mawndi. So nde naatii e weeyo leydi,

Ko fayti e leydi, e nder kammu haa nde naatii e henndu weeyo leydi, nde fofoto e henndu weeyo ngo. Ko pofagol ngol wɗata nde huɓɓude, nde suma, cooynoɗen lewlewndu e dow asamaan, mbiyen hoodere siirtaama. Eɗen nganndi pofagol, ena suma ena wulna haa adda jeyngol. So a foflindirii juuɗe ma ɗiɗi, ma a tesko nguleeki majje. Huurnotooɓe jeeri so ngalaa jeyngol, so njiɗii mumaade, keewi ko foflindire gommbe haa jeyngol huɓɓa. Hee e simmotooɓe, pofondirta ko kaaƴe haa keɓa jeyngol. So a felɓondirii doole kaaƴon e nder jamma, aɗa yiya jeyngol. Koode ciirtatooɗe keewaani yan’de e leydi tawa cumii haa laaɓi e nder weeyo. Heen sahaaji noon, so tawii ko ɗe mawɗe, ɗe ngasataa sumde haa ɗe njana e leydi ɗe mbaɗa gasɗe no doorumaji nih. To lewru to noon, tawde henndu alaa toon, so hoodere siirtiima haa naatii e diiwaan lewru ndu, sumataa haa yana e lewru ndu, waɗa ɗoon gasɗe. Heen e gasɗe lewru noon, saabii ɗumen ko sahaa fof lewru ndu ena yerɓa, walla jeyle ena puccitoo e mayru, kono en mbaawaa yiyde ɗum e gite men ɓole.

Ɗee jerɓanɗe e ɗe jeyle puccitooɗe, ena mbaɗa e dow tagofeere men Leydi ndi: e nder duunde men Afrika, jeyngol ena fuccitoo e kaaƴe Kameruun, e kaaƴe Burundi e kaƴe Ruwanndaa. Leydi ena heewi yerɓude Alaseri, ndi meeɗii yerɓude leydi Gine. Ndi ɓuri waawde yerɓude fof ko leydi Sappoq, kono e ndi yerɓa Amerik, Siin, Iiraan, Turki, sahaa fof e ndi yerɓa Orop. E dow tagofeere men nde, sahaa fof hon ɗo ndi yerɓata, sahaa fof hon ɗo jeyle puccitto e kaaƴe. To Lewru-ne ko noon.

Ko fayti e wulɓuuɓndi lewru, so tawii ko ñalawma, nguleeki ki ena yaha haa 117°, haa ɓura ndiyam pasɗam wulde. So tawii ko jamma, ɓuuɓol ena yaha haa usto 73° (-73°), haa ɓura ndiyam penndiɗam ɓuuɓde laabi 100!

Henndu poofateendu woodaani dow leweru.

Haayre ɓurnde toowde to lewru, tooweeki mum ko kilomeeteruuji 9. E leydi, haayre ɓurnde toowde ko km 8 pawɗi meeteruuji 848: nde wiyetee ko Ewerest, woni ko to keerol hakkunde leydi Nepal e leydi Tibet (Siin). Kollen ɗo natal lewru:

Natal garowal ngal hollata ko so neɗɗo dariima dow lewru, hol noo yiyrata leydiena fuɗa, walla leydi ena daroo. No njiyraten lewru ena ummoo, walla ena daroo, walla ena yooloyoo, ko noon-ne so neɗɗo dariima dow lewru, yiyrata leydi ena ummoo, ena daroo, walla ena yooloyoo.

En kaaliino ko fayti e tagopeeje satonaange

-ko fayti e ngoɗɗeeki hakkunde tagopeeje ɗe e naange,

-ko fayti e njuuteeki ñalawmaaji e dow tagopeeje,

-ko fayti e njuuteeki kitaale e dow majje,

-ko fayti e lebbi majje.

Jooni ƴeewen fiyaaku tagopeeje, gila e tagoodi majje haa e weeyaango majje, ko nanndi e nguleeki walla ɓuuɓol e dow majje, keneeli, gaasuuji, duule e ko nanndi heen (eknh). Eɗen mbaawi siftin’de heen walla ruttaade kadi e ngoɗɗeeki tagopeeje ɗe e naange nge, njuuteeki ñalawmaaji e njuuteeki duuɓi.